จังหวัดอุบลราชธานี มีลุ่มน้ำสำคัญ 3 สายที่ไหลผ่าน คือ ลุ่มน้ำมูล น้ำชี และน้ำโขง ในรอบ 50 ปีที่ผ่าน จังหวัดอุบลราชธานีประสบภัยน้ำท่วม จำนวน 24 ครั้ง มีอุทกภัยใหญ่จำนวน 10 ครั้ง และถึงขั้นรุนแรงมาก 5 ครั้ง คือ ในปี 2481, 2493 ,2521,2545 และ ปี 2554 ซึ่งภัยพิบัติน้ำท่วม เกิดผลกระทบในหลายพื้นที่มีประชาชนได้รับความเดือดร้อนเป็นจำนวนไม่น้อย ด้วยเหตุผลดังกล่าวจึงเป็นที่มาของการดำเนินโครงการวิจัยชุดรับภัยพิบัติ จัดการสุขภาวะ ภายใต้สัญญาความร่วมมือระหว่าง สวก.ฝ่ายวิจัยท้องถิ่นและ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี มีชุดโครงการย่อย 5 โครงการ ประกอบด้วย 1.โครงการระบบและกลไกการจัดการสุขภาวะชุมชนต่อภัยน้ำท่วม ในเขตรับผิดชอบโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล บ้านทัพไท ต.แจระแม อ.เมืองอุบลราชธานี 2.โครงการพัฒนาศักยภาพในการจัดความเสี่ยงจากภัยพิบัติ ของชุมชนบ้านช่างหม้อ ต.คำน้ำแซบ อ.วารินชำราบ 3.รูปแบบการบริหารจัดการภัยน้ำท่วม โดยชุมชนบ้านหาดสวนยา ต.คำน้ำแซบ อ.วารินชำราบ 4.การปรับตัวของเกษตรกรที่อาศัยอยู่ในพื้นที่น้ำท่วมซ้ำซาก บ้านท่างอย ต.บุ่งหวาย อ.วารินชำราบ และโครงการที่ 5.การบริหารจัดการน้ำของเทศบาลเมืองวารินชำราบ จ.อุบลราชธานี มีพื้นที่ศึกษาวิจัย 19 ชุมชน ซึ่งทั้งหมดมีปัญหาร่วมกัน คือ น้ำท่วมซ้ำซาก การอยู่ร่วมกันของคนกับน้ำมีความแตกต่างกันตามบริบทของแต่ละพื้นที่ เช่น ชุมชนบ้านหาดสวนยา เป็นชุมชนที่อยู่ติดแม่น้ำมูลริมฝั่งสะพานเสรีประชาธิปไตย จะเป็นชุมชนแรกๆที่ถูกน้ำท่วม ปีใดน้ำท่วมสูงต้องอพยพมาอยู่ที่ริมถนนที่แปรสภาพเป็นศูนย์พักพิงที่เสี่ยงต่ออุบัติเหตุและความปลอดภัยของชุมชน บางปีโชคร้ายมีรถยนต์วิ่งเฉี่ยวมอร์เตอร์ไซด์ที่จอดไว้ริมถนนเสียหายหลายสิบคัน ส่วนพื้นที่บ้านช่างหม้อ เป็นชุมชนที่มีอาชีพหลักในการปั้นหม้อปั้นเตา เมื่อน้ำท่วมคนเหล่านี้จะสูญเสียอาชีพและรายได้ไปทันที ขณะที่ชุมชนบ้านท่างอย บ้านเกษตรกรที่น้ำไม่ท่วมบ้าน แต่พื้นที่นาทั้งหมดกลับจมอยู่ใต้น้ำ ข้าวที่กำลังจะได้เวลาเก็บเกี่ยวผลผลิตก็ต้องสูญหายไปกับน้ำ เหล่านี้ คือ ปัญหาน่าเศร้าของคนในชุมชนคนริมน้ำมูลที่ต้องพบเจอแทบทุกปี

จากการดำเนินโครงการวิจัยในแต่ละพื้นที่ เป็นการปฏิบัติการหาทางแก้ไขปัญหาร่วมกัน โดยชุมชนบ้านหาดสวนยา กำลังทดลองรูปแบบบ้านลอยน้ำที่จะเป็นต้นแบบศูนย์พักพิงถาวรของชุมชนโดยไม่ต้องไปเสี่ยงภัยริมถนน ขณะที่บ้านช่างหม้อกำลังเพิ่มมูลค่าให้กับดินที่ปั้น ลดรายจ่าย และหาอาชีพเสริมอีกทาง พร้อมทั้งป้องกันปัญหาตลิ่งที่พังลงมาจากภัยน้ำท่วมทุกปี ส่วนที่บ้านท่างอย ชุมชนได้ร่วมกันวางแผนปรับตัวในการปลูกข้าว พืชผลทางการเกษตรให้เหมาะสมกับพื้นที่และภัยพิบัติที่จะเกิดขึ้น และทางเทศบาลเมืองวารินชำราบเอง ก็ได้ทำแผนงานรับมือภัยพิบัตินำเข้าสู่แผนงานของทางเทศบาล โดยเป็นแผนที่เขียนร่วมกันทั้งชุมชนและเทศบาล สร้างความพึงพอใจให้กับทั้งสองฝ่ายโยมีชุมชนเป็นศูนย์กลางอย่างแท้จริง

ด้านปัญหาและอุปสรรค ทีมวิจัยพบปัญหาในพื้นที่ที่มีความขัดแย้งในการพัฒนาเมือง ที่บ้านทัพไทย คูเดื่อ ท่ากกแห่ ที่มีการบุกรุกถมที่เพื่อขยายเขตเศรษฐกิจการค้าตามถนนสายเลี่ยงเมือง ซึ่งเดิมเป็นพื้นที่แก้มลิงของจังหวัด ทำให้หมู่บ้านตกอยู่ในสภาพเป็นแอ่ง เมื่อถึงฤดูฝนน้ำจะเข้าท่วมขังอย่างรวดเร็ว ไม่มีทางระบายน้ำ ขณะเดียวกันห้างสรรพสินค้าขนาดใหญ่ที่มาตั้งบริเวณใกล้เคียงก็ได้ ก็ได้ถมร่องระบายน้ำ ปิดทางระบายน้ำและรุกล้ำคลองสาธารณะ ทำให้น้ำไหลไม่สะดวก ในขณะที่การเจรจาต่อรองของชุมชนต่อความรับผิดชอบกับกลุ่มธุรกิจยังไม่ได้รับการตอบรับใดๆ เป็นโจทย์หนักที่ทีมวิจัยและชาวบ้านต้องร่วมกันทำข้อมูลเพื่อนำมาต่อรองกับภาคเอกชนต่อไป

จากรายงานการวิจัยชุดนี้พบว่า ปัญหาน้ำท่วมของ จังหวัดอุบลราชธานี มีสาเหตุสำคัญ 3 ประการ คือ ปริมาณน้ำตามธรรมชาติ การบริหารจัดการน้ำไม่ดี และการพัฒนาเมืองอย่างไร้ทิศทาง ชุมชนต่างยอมรับได้ถ้าภัยพิบัติน้ำท่วมเกิดขึ้นจากธรรมชาติ แต่หากภัยน้ำท่วมเกิดจากฝีมือมนุษย์ เป็นสิ่งที่พวกเขาทำใจรับได้ค่อนข้างยาก หากต้องรับชะตากรรมน้ำท่วมจากฝีมือมนุษย์ ด้วยกัน ? .....

นิชรา บุญตะนัย ผสข.สุขภาวะภาคอีสาน สานใจ สานพลัง รายงานจาก จังหวัดอุบลราชธานี สวัสดีค่ะ