วีดิทัศน์ คืนสินแร่...แลกสายใย

คืนสินแร่ แลกสายใย

เรื่องและภาพโดย ศูนย์ประสานงานการพัฒนาระบบและกลไกการประเมินผลกระทบด้านสุขภาพ

ในอดีตที่ผ่านมา ชาวบ้านนาฮ่อง ตำบลแม่ศึก อำเภอแม่แจ่ม จังหวัดเชียงใหม่ เกือบทั้งหมู่บ้านเคยทำงานในเหมืองแร่ลิกไนท์ทั้งงานประจำและชั่วคราวในหลากหลายตำแหน่งตั้งแต่หัวหน้างาน ช่างเครื่อง พนักงานโรงโม่ พนักงานแยกเซลล์ รักษาความปลอดภัย คนขับรถ ไปจนถึงอาชีพค้าขายในเหมือง แต่สิ่งที่ทุกคนได้รับไม่ต่างกันคือบทเรียนและประสบการณ์ที่ยากจะลืมจากการมีเหมืองแร่ตั้งใกล้หมู่บ้าน

ประสบการณ์ที่ยากจะลืมเลือนของพวกเขาเริ่มขึ้นในปี 2532 เมื่อบริษัทแหลมทองลิกไนท์ได้รับสัมปทานทำเหมืองแร่ลิกไนต์บนที่ดินกว่า 2,000 ไร่ บนดอยเลี่ยมซึ่งอยู่ห่างชุมชนออกไปราว 5 กิโลเมตร ความเปลี่ยนแปลงหลายอย่างในหมู่บ้านก็เริ่มปรากฏขึ้นนับตั้งแต่นั้น จากที่เคยทำนา ปลูกข้าวโพด และรับจ้างทำงานในเมือง กว่าร้อยละ 90 ก็เข้าไปทำงานในเหมืองแร่ในหลายตำแหน่ง แม้ในด้านหนึ่งเหมืองจะนำอาชีพใหม่ รายได้ใหม่ ความทันสมัยใหม่มาสู่ชุมชน แต่ในอีกด้านก็พา “ปัญหายาเสพย์ติด” และปัญหาครอบครัว สังคมแตกแยก เกิดผลกระทบที่เป็นลูกโซ่สู่ชุมชนด้วยเช่นกัน

พ่อหลวง อินทร หนักแน่น ย้อนอดีตความทรงจำว่าช่วงประมาณ 20 ปีที่แล้ว ในตอนนั้นพ่อหลวงยังเป็นหนุ่ม เข้าสู่วัยรุ่น ชาวบ้านนาฮ่องยังคงพึ่งพาระบบนิเวศน์ ป่าไม้ยังอุดมสมบูรณ์หาของกินกันได้โดยไม่ได้ไปจ่ายตลาด ประเพณีต่างๆ ยังคงถือปฏิบัติกันดี หลังจากนั้นเหมืองก็เข้ามาเริ่มเข้าไปทำงานกลับพบว่าค่าใช้จ่ายก็เพิ่มขึ้น คนทำงานที่เป็นคนหลักมีไม่มาก ส่วนใหญ่จะแบ่งเป็นเขตเป็นซุ้ม ซุ้มละ 15 วัน กำหนดให้ทำได้ครอบครัวละ 1 คน เท่ากับปีละ 2 ครั้งเท่านั้น เฉลี่ยแล้วปีหนึ่งทำงานกันไม่กี่รอบ และมีทำตั้งแต่ดูแลเครื่องมือหนัก ช่างยนต์ คัดแยกเศษแร่ ทุบแร่ เสมียน ขับรถ ทำความสะอาด รักษาความปลอดภัย เวลาทำงานต้องทำงานตลอดคืนต้องพึ่งยาบ้า ยาเสพย์ติด

การเสพย์ยาบ้าจะเริ่มจากมีคนมาแจกให้กินในเหมือง เมื่อติดแล้วจึงขาย เริ่มตั้งเม็ดละ 9 บาท ไปจนถึง 70 บาท เฉลี่ยกินวันละ 3-4 เม็ด ต่อคน เท่ากับต้องเสียค่าใช้จ่ายคนละ 150-200 บาท ต่อวัน ส่วนคนที่กินมากที่สุดคือกินวันละ 15 เม็ด เมื่อรายได้ไม่พอก็ต้องเข้าป่าไปล่าสัตว์เพื่อนำเงินมาซื้อยาบ้า บ้างก็ขอยืมกันจนเป็นหนี้เป็นสิน บ้างก็ลักขโมย วัยรุ่นในหมู่บ้านเมื่อเห็นผู้ใหญ่เสพย์ก็ทดลองเสพย์ตาม แล้วก็เริ่มทะเลาะเบาะแว้งกับลูกเมียกับครอบครัว

ด้านแม่หลวงสิริพร หนักแน่น คู่ชีวิต คู่ทุกข์คู่ยากของพ่อหลวง เล่าว่าในตอนนั้นลำบากมาก มีงานทำแต่ไม่มีเงินเก็บเพราะเงินจะไปลงที่ยาบ้า เหล้า บางคนก็ติดลบ ต้องเบิกล่วงหน้ากลับมาให้ลูกให้เมีย ในตอนนั้นคิดว่าถ้าเหมืองไม่เลิกก็คงต้องเลิกกันด้วยเพราะว่ามันทนไม่ไหว บางครอบครัวก็ระแวงว่าเมียตนเองจะไปมีชู้ทั้งที่ไม่ได้ทำอะไรแต่เป็นเพราะยาบ้าทำให้คิดกันไปเอง ชาวบ้านบางคนถึงกลับบอกว่า “ปิดเหมืองถึงได้ผัวคืน”

แม้เหมืองจะปิดทำการและออกจากหมู่บ้านไปในมี 2542 แต่สิ่งที่ทิ้งไว้กับหมู่บ้านยังคงอยู่จนถึงทุกวันนี้ โดยเฉพาะ“ปัญหายาเสพติด” ที่กลายเป็นปัญหาฝังลึกในหมู่บ้าน ชาวบ้านที่เป็นโรคประสาทเพราะเสพย์ยาบ้าเกินขนาด ชาวบ้านที่ขาขาดเพราะประสบอุบัติเหตุในเหมือง สภาพเหมืองที่ถูกปล่อยทิ้งร้าง ขาดการฟื้นฟูดูแล ขุมเหมืองขนาดใหญ่ที่มีน้ำขังสีเขียวอมฟ้า ถูกทิ้งไว้นับตั้งแต่บริษัทหยุดดำเนินการและยังทิ้งคำถามให้กับชาวบ้านนาฮ่องมาถึงทุกวันนี้

รวมถึงยังมีปัญหาใหม่ที่ตามมาอีกนับไม่ถ้วน ตั้งแต่การแผ้วถางทำลายป่าเพื่อบุกเบิกที่ทำกินเพิ่ม ปัญหาโครงสร้างดินถูกทำลายจนหมดความอุดมสมบูรณ์และเสื่อมสภาพ รวมทั้งการชะล้างพังทลายของหน้าดินที่ทับถมลงสู่ลำห้วย กระทบต่องบประมาณขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นที่ต้องจัดสรรเป็นประจำทุกปีเพื่อขุดลอกลำห้วยไม่ให้ตื้นเขิน แต่ไม่ใช่จะมีแต่ฝันร้ายของหมู่บ้านในขณะเดียวกันเยาวชนในหมู่บ้านก็รวมตัวกันเป็น “กลุ่มลูกป่า” โดยรวมตัวกันหลังจากมีเหมืองแร่ลิกไนท์เกิดขึ้น พร้อมกับการได้เห็นความเปลี่ยนแปลงของผืนป่าใกล้บ้านที่มีแต่จะเสื่อมโทรม จนมาสู่คำถามว่าทำอย่างไรจึงจะคืนธรรมชาติที่เคยอุดมสมบูรณ์ให้กลับมาอีกครั้ง โดยมีผู้ใหญ่ในหมู่บ้านคอยให้คำปรึกษาและเป็นเพื่อนช่วยคิดในการทำกิจกรรม

แม้ที่ผ่านมาบริษัทจะพยายามติดต่อขอเข้าทำเหมืองอีกหลายครั้งเพราะยังเหลือแปลงสัมปทานอีก 2 แปลงจาก 4 แปลง แต่ด้วยผลกระทบที่ไม่เคยได้รับการบรรเทาแก้ไข หลายคนจึงเริ่มหมดความเชื่อมั่นทั้งต่อเอกชนที่เคยมาลงทุน และกล่าวเป็นเสียงเดียวกันว่าไม่อยากได้เหมืองอีกแล้ว

บทเรียนและประสบการณ์จากจากบ้านนาฮ่องจึงเป็นบทเรียนที่มีคุณค่า ความหมายต่อการเรียนรู้ของใครหลายคน เป็นบทเรียนที่พวกเขาไม่เคยลืมเลือนและไม่ต้องการให้ฝันร้ายเหล่านี้เกิดกับชุมชนอื่นใดประเทศไทย