๕ นักสู้มือเปล่า (สิทธิที่ดินเพื่อการทำกินที่เป็นธรรม) ตอนที่ ๓ นักสู้มือเปล่า....โฉนดชุมชนบ้านโป่ง จังหวัดเชียงใหม่

ประเทศไทยมีเนื้อที่ประมาณ 320.7 ล้านไร่ จากข้อมูลในปี 2554 มีเนื้อที่ถือครองทางการเกษตร 149,246,428 ไร่ จำนวนฟาร์ม 5,871,048 ครัวเรือน ขนาดของฟาร์มโดยเฉลี่ย 25.4207 ไร่ จากตัวเลขถือครองทางการเกษตรข้างต้น เกษตรกรมีที่ดินของตนเอง 71,581,682 ไร่ แต่ติดจำนอง 29,718,796 ไร่ ขายฝาก 115,714 ไร่ ส่วนที่เหลือทำการเกษตรในที่ดินของผู้อื่น 77,664,746 ไร่ ในจำนวนนี้เป็นการเช่าที่ดินรวม 29,273,314 ไร่ ข้อมูลข้างต้นแสดงว่าที่ดินเพื่อการเกษตรส่วนใหญ่มิได้อยู่ในมือของเกษตรกร แต่ต้องเช่าที่ดินทำการเกษตรหรือทำการเกษตรในที่ดินของผู้อื่น ส่งผลต่อการใช้ที่ดินและความมั่นคงในอาชีพของเกษตรกร

การขาดแคลนพื้นที่ทำกินประกอบกับการเพิ่มขึ้นของประชากรทำให้เกิดการรุกล้ำเข้าไปตั้งถิ่นฐานและใช้ประโยชน์ในที่ดินของรัฐจำนวนมาก รวมถึงพื้นที่ป่าไม้ของประเทศ จากข้อมูลในปี 2554 มีเนื้อที่รวม 107,241,030 ไร่ รายงานของคณะกรรมาธิการวิสามัญพิจารณาแก้ไขปัญหาที่ดินทำกิน กฎหมายเกี่ยวกับที่ดิน และเร่งรัดออกเอกสารสิทธิ์แก่ประชาชน สภาผู้แทนราษฎร ปี 2553 ระบุว่ามีประชาชนอยู่ในเขตสงวนหวงห้ามที่ดินของรัฐประเภทต่าง ๆ โดยไม่ถูกต้องตามกฎหมาย ตัวเลขที่เป็นทางการของหน่วยงานต่าง ๆ พบว่ามีผู้เข้าไปอยู่อาศัยและทำประโยชน์ในป่าสงวนแห่งชาติประมาณ 450,000 ราย เนื้อที่ประมาณ 6.4 ล้านไร่ ป่าอนุรักษ์ (อุทยานแห่งชาติ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ เขตห้ามล่าสัตว์ป่า) จำนวน 185,916 ราย เนื้อที่ 2,243,943 ไร่ ที่ราชพัสดุ จำนวน 161,932 ราย เนื้อที่ประมาณ 2,120,196 ไร่ ที่สาธารณสมบัติของแผ่นดินที่ประชาชนใช้ประโยชน์ร่วมกัน เนื้อที่ประมาณ 1,154,867 ไร่ เป็นต้น

ในช่วงก่อนหน้าปี พ.ศ. 2535 รัฐมีนโยบายค่อนข้างผ่อนปรนต่อการบุกรุกที่ดินของรัฐมาโดยตลอด มีการเพิกถอนสภาพป่าหรือผ่อนผันให้อยู่อาศัยทำกินในป่าสงวนแห่งชาติที่หมดสภาพความเป็นป่าแล้ว จัดที่ดินให้ราษฎรได้อยู่อาศัยในรูปหมู่บ้านป่าไม้ในเขตป่าสงวนที่เสื่อมโทรม มีการแก้ไขพระราชบัญญัติการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม (ฉบับที่ 3) พ.ศ. 2532 เพื่อแก้ปัญหาผู้บุกรุกป่าสงวนแห่งชาติ จนมาถึงปี 2535 ได้มีการออกระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินของรัฐ พ.ศ. 2535 กำหนดให้จัดตั้ง “คณะกรรมการแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินของรัฐ” เรียกโดยย่อว่า “กบร.” ขึ้น เพื่อให้เป็นกลไกในการแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินของรัฐ ต่อมาได้โอนภารกิจของสำนักงานปลัดสำนักนายกรัฐมนตรี ไปเป็นสำนักแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินของรัฐ (สบร.) สำนักงานปลัดกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม และออกระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินของรัฐ พ.ศ. 2545 เพื่อให้สอดคล้องกับบทบาทภารกิจของกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม และปรับปรุงโดยระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินของรัฐ (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2547 แต่การแก้ไขปัญหามิได้คืบหน้าเท่าที่ควร มีผู้ที่รอการพิสูจน์สิทธิจำนวนมากและผลการพิสูจน์สิทธิก็ไม่เป็นที่ยอมรับ

เครือข่ายปฏิรูปที่ดินแห่งประเทศไทยได้ร้องเรียนต่อนายกรัฐมนตรี เพื่อให้รัฐบาลแก้ไขปัญหาที่ดินทำกิน ที่อยู่อาศัย และปัญหาความเดือดร้อนต่าง ๆ โดยขอให้รัฐบาลจัดตั้งคณะกรรมการระดับชาติเพื่อกำกับดูแล ติดตามและเร่งรัดปัญหาดังกล่าว จึงมีคำสั่งสำนักนายกรัฐมนตรีที่ 71/2552 ลงวันที่ 9 มีนาคม 2552 แต่งตั้งคณะกรรมการอำนวยการเพื่อแก้ไขปัญหาของเครือข่ายปฏิรูปที่ดินแห่งประเทศไทย มีนายกรัฐมนตรีเป็นประธานกรรมการ มีการออกระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการจัดให้มีโฉนดชุมชน พ.ศ. 2553 มีผลบังคับใช้ตั้งแต่วันที่ 12 มิถุนายน 2553 นอกจากนั้นยังมีการจัดตั้งสำนักงานโฉนดชุมชนและสำรวจพื้นที่นำร่อง เพื่อจัดให้มีโฉนดชุมชนเพื่อแก้ไขปัญหาที่ดินของรัฐ ต่อมามีการออกพระราชกฤษฎีกาจัดตั้งสถาบันบริหารจัดการธนาคารที่ดิน (องค์การมหาชน) พ.ศ. 2554 ลงประกาศในราชกิจจานุเบกษา เมื่อวันที่ 10 พฤษภาคม 2554 แต่การดำเนินการไม่มีความคืบหน้า

เมื่อจัดตั้งรัฐบาลชุดใหม่ คณะรัฐมนตรีได้มีมติ เมื่อวันที่ 15 มกราคม 2555 เห็นชอบให้แต่งตั้งคณะกรรมการบูรณาการจัดการที่ดินเชิงระบบ เพื่อดำเนินการตามนโยบายสร้างความเป็นธรรมและลดความเหลื่อมล้ำในการใช้ประโยชน์ที่ดินและทรัพยากรธรรมชาติที่รัฐบาลได้แถลงไว้ต่อรัฐสภา โดยให้มีอำนาจหน้าที่หลักในการทบทวนกฎหมายกฎระเบียบและมติคณะรัฐมนตรีที่เกี่ยวข้องกับการแก้ไขปัญหาของเกษตรกรผู้ยากจนและไม่มีที่ดินทำกิน พร้อมทั้งปัญหาอุปสรรคในการดำเนินการที่เกี่ยวข้องกับเรื่องดังกล่าวทั้งหมด เสนอความเห็นและแนวทางในการบริหารจัดการที่ดิน เพื่อให้มีการรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับที่ดินของประเทศ การจำแนกการใช้ประโยชน์ที่ดินอย่างชัดเจน การแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินสาธารณะ การจัดที่ดินเพื่อประชาชนและการวางแผนการบริหารที่ดินให้มีความสอดคล้องกับการผังเมือง การชลประทานและการระบายน้ำ รวมทั้งสอดคล้องกับการพัฒนาประเทศ ตลอดจนสร้างความเป็นธรรมและลดความเหลื่อมล้ำในการใช้ประโยชน์ที่ดินและทรัพยากรธรรมชาติอย่างเป็นระบบชัดเจน มีความครอบคลุมและสามารถบูรณาการให้บังเกิดผลสำเร็จอย่างเป็นรูปธรรมตามนโยบายรัฐบาล แต่จนถึงปัจจุบันก็ยังไม่มีความคืบหน้าที่เป็นรูปธรรม